Een lange moeilijke weg
Het boek 'de aanslag' beschouwt men wel eens als het meest prestigieuze werk van Harry Mulisch. Deze Nederlandse auteur, één van De Grote Drie van de naoorlogse literatuur, publiceerde zijn psychologische roman in 1982. 'De aanslag' is zijn achtste boek, een verhaal gesteund op literaire bouwstenen met allerhande verwijzingen en motieven naar onder andere de Klassieke Oudheid. Frans de Rover stelt vast: 'Literair lijkt Mulisch alles te kunnen'. Mulisch staat bekend voor zijn zeer uitgewerkte romans zoals 'de ontdekking van de hemel', dat werd uitverkozen als beste Nederlandse boek ooit. De aanslag was een psychologische roman en geen oorlogsroman zoals ik verwacht had. Heel het verhaal gaat over een aanvaardingsproces: het hoofdpersonage Anton tracht 37 jaar lang een oorlogstrauma te verwerken op zijn nonchalante manier, maar toch blijft de dood van zijn naasten hem altijd achtervolgen en confronteren. 'Wie is nu schuldig aan die beruchte aanslag?' Op het eerste zicht stond ik dubieus tegenover een dergelijk thema, want meestal gebeurt er niet verrassend veel. Toch is Mulisch erin geslaagd om veel te verwerken in zijn roman en zo de lezer in het oog te springen.
Heel het mechanisme wordt ontketend in het dorpje Haarlem in de hongerwinter van 1945. De wereldoorlog komt aan zijn einde, maar de spanningen zijn nog hoog in het bezette Nederland. De familie Steenwijk zit gezamenlijk rond tafel 'mens-erger-je-niet' te spelen als er opeens schoten buiten weerklinken. De gehate NSB'er, Fake Ploeg, een collaborateur, blijkt vermoord te zijn voor het huis van de buren. Alles loopt uit de hand wanneer ze het lijk naar het huis van de Steenwijks slepen. De oudste zoon, Peter, probeert in te grijpen, maar tevergeefs. De nazi-politie arriveert en beslist als represailles de ouders te arresteren, en Anton, de jongste zoon, van hen af te zonderen. Na deze erge gebeurtenissen krijgt Anton een droomleven, enerzijds ver weg van de aanslag maar die anderzijds alomtegenwoordig blijft in Anton's leven, persoonlijkheid en vooral in zijn ontmoetingen. De aanslag kan Anton niet loslaten: bij elke onverwachte ontmoeting komt hij iets nieuws te weten over de aanslag, zodat hij een schuldige kan aanwijzen. Maar de ontmoetingen brengen ook nuances met zich mee over de moord en zo moet Anton de schuldvraag steeds verleggen.
Alles staat in teken van de aanslag in het begin van het boek. Dan vindt alle actie feitelijk plaats. Na de aanslag gebeurt niet veel meer spectaculairs. Anton's leven gaat door, maar de aanslag blijft een belangrijke invloed spelen op zijn gevoelens. Zo gaat hij onbewust op zoek naar een vrouw die op Truus lijkt, de vrouw met wie Anton een tijdje doorbrengt in de cel na de aanslag en die hem zegt dat de aanslag noodzakelijk was om het kwaad te overwinnen. Dergelijke achtergrondelementen zorgen ervoor dat je als lezer alert moet blijven en ook kunt nadenken over Anton's gedrag. Mulisch heeft zeer hard nagedacht over al die elementen, die je helpen om de thematiek achter het verhaal te begrijpen. Ik vind het wel van belang om stof te zetten in je verhaal, anders zit er geen waarde in je plot. Zo is het steenmotief een belangrijke bouwsteen in het verhaal. De dobbelsteen bijvoorbeeld staat symbool voor de aanslag en keert vaak terug in het verhaal. Anton had er één in zijn zak tijdens de aanslag, en elke keer dat hij opnieuw ermee geconfronteerd wordt komt de dobbelsteen terug te voorschijn. Het geeft aan de ene kant een signaal aan Anton dat hij iets meer te weten zal komen over de aanslag. Aan de andere kant kan de lezer ook opmerken dat het verhaalstukje interessant is binnen de hele situatie.
Het boek is ook heel doordacht opgebouwd, namelijk uit 5 episodes, een link naar de Klassieke Oudheid. De episodes staan chronologisch gerangschikt in het leven van Anton en bestaan elk uit 3 of 4 delen, waarbij het eerste deel beschrijft wat er allemaal gaande is. In het tweede deel ontmoet Anton bij puur toeval iemand die hem dan opnieuw voortduwt naar de aanslag en waarop hij dan ook reageert. Mulisch bezorgt de lezer met deze structuur een strikt patroon van de gebeurtenissen. Hierdoor kan je het verhaal beter begrijpen en op zijn manier, zonder dat de mysterie achter het verhaal meteen duidelijk wordt. Ook zijn schrijfstijl staat in functie van de thematiek. Hij maakt gebruik van een auctoriële hij-verteller, wat ervoor zorgt dat we een objectiever beeld kunnen zien van Anton's verwerking. Mulisch schrijft in een vlotte taal en dat brengt met zich mee dat we kunnen focussen op het psychologische aspect. Het verhaal eindigt op een onverwachte manier en maakt de hele zaak helder, als het ware een soort ontknoping, wat wel belangrijk is bij moeilijke romans.
De thematiek in 'de aanslag' vind ik ontzettend interessant. Schuld en vergeving blijven vandaag de dag zeer gevoelige thema's. In het dagelijkse leven is er bij ruzies en conflicten meestal geen ware schuldige. De zaak is veel complexer. Hoe moet je met tegenslag omgaan? Hoe kan je mensen vergeven? Dergelijke vragen stel je jezelf bij dit verhaal en als je als lezer betrokken bent en het boek je iets bijbrengt, dan is de hoofddoel al verwezenlijkt.
Het boek 'de aanslag' van Harry Mulisch brengt je ontzettend veel informatie mee, dat je iets bijleert over naoorlogse traumaverwerking en dat je hedendaags kan toepassen. Ik raad iedereen ten zeerste aan dit monument van de Nederlandse literatuur met volle aandacht door te nemen en erbij stil te staan. De weg die Anton aflegt naar aanvaarding van de aanslag is lang en moeilijk en iedereen heeft de mogelijkheid om die weg mee te volgen dankzij 'de aanslag'. Grijp die kans!
Geen opmerkingen:
Een reactie posten